Internetowe Koło Filatelistów

Lekcja chemii (I) - Alfred Nobel

W roku 2013 obchodziliśmy 180 rocznicę urodzin jednego z najbardziej znanych ludzi na świecie. Alfred Bernard Nobel, bo to o nim mowa, urodził się 21 października 1833 roku w Sztokholmie. Jego rodzicami byli Immanuel Nobel oraz Andriette Ahlsell którzy pobrali się w roku 1827. Ojciec był inżynierem i wynalazcą, budował mosty i budynki w Sztokholmie. W związku ze swoją pracą konstruktorską eksperymentował także z różnymi technikami wysadzania skał. Tak, zainteresowania przyszłego wynalazcy dynamitu to tradycja rodzinna.

Alfred był trzecim kolejnym synem, spośród czterech którzy dożyli dorosłości. Niedługo przed jego narodzinami ojciec zbankrutował. Gwoździem do trumny jego interesu była utrata kilku barek z materiałami budowlanymi. Z powodów ekonomicznych rodzina przeniosła się do Norrlandsgatan 9 w Sztokholmie, gdzie urodził się Alfred. W ciągu kilku trudnych lat to matka zabezpieczała byt rodzinie prowadząc sklep spożywczy przynoszący skromny dochód (il.1,2).

il. 1	il. 2

W roku 1837 Immanuel Nobel opuścił Sztokholm i swoich bliskich, próbując rozpocząć nową karierę w Finlandii a następnie w Rosji. Tam odniósł sukces w swoim nowym przedsięwzięciu w Sankt Petersburgu. Otworzył warsztat mechaniczny, który dostarczał sprzęt dla rosyjskiej armii. Był także pionierem w produkcji broni i w projektowaniu silników parowych. Sukces w sferze przemysłowej i biznesowej umożliwił mu już w 1842 roku ściągnięcie swojej rodziny do St. Petersburga. Tutaj jego synowie byli edukowani przez prywatnych nauczycieli. Nauka obejmowała nauki przyrodnicze, języki i literaturę. W wieku 17 lat Alfred Nobel był biegły w szwedzkim, rosyjskim, francuskim, angielskim i niemieckim. Jego główne zainteresowania skupiały się wokół literatury angielskiej i poezji, ale również na chemii i fizyce (il. 3, 4, 5).

il. 3

il. 4	il. 5

Ojciec, który chciał, by synowie dołączyli do jego przedsięwzięcia jako inżynierowie, nie podzielał zainteresowania syna poezją i posłał go za granicę na studia inżynierii chemicznej. Podczas dwóch lat Alfred Nobel odwiedził Szwecję, Niemcy, Francję i USA. W Paryżu pracował w prywatnym laboratorium profesora T. J. Pelouze'a, sławnego chemika gdzie m.in. spotkał młodego włoskiego naukowca Ascanio Sobrero, odkrywcę nitrogliceryny. Był to nowy środek wybuchowy o znacznie większej mocy od wszystkich dotąd znanych. Nitrogliceryna była jednak zbyt niebezpieczna do praktycznych zastosowań, ponieważ jest cieczą w temperaturze pokojowej i wybucha pod wpływem wstrząsania i po lekkim ogrzaniu, co powoduje, że nie można jej bezpiecznie transportować. Alfred Nobel zainteresował się nitrogliceryną i możliwością jej użycia w pracy konstruktorskiej. Zdawał sobie jednocześnie sprawę, że problemy bezpieczeństwa muszą zostać rozwiązane i że należy opracować metodę kontrolowanego wybuchu (il. 6).

il. 6

W 1852 Alfred został poproszony o powrót i pracę w rodzinnym przedsiębiorstwie, które właśnie przeżywało boom dzięki dostawom dla rosyjskiej armii. Dużym sukcesem ojca było m.in. przekonanie cara i jego generałów, że miny morskie mogą być używane do blokowania wrogich okrętów marynarki wojennej. Miny morskie zaprojektowane przez Immanuela Nobla były prostymi urządzeniami składającymi się z drewnianych beczek napełnionych prochem, zakotwiczonych pod powierzchnią wody. Okazały praktyczną przydatność podczas wojny krymskiej (1853-56) (il.7), W Zatoce Fińskiej,  skutecznie powstrzymywały Royal Navy, przed zbliżeniem się do St. Petersburga, w obręb zasięgu dział okrętowych.

il. 7

Wraz z końcem wojny i zmianą warunków gospodarczych, Immanuel Nobel ponownie zbankrutował. Wraz z dwoma synami, Alfredem i Emilem, opuścił Rosję i wrócił do Sztokholmu. Jego dwaj najstarsi synowie, Robert i Ludwik, pozostali w Rosji. Z pewnymi trudnościami zdołali oni ocalić rodzinne przedsiębiorstwo i zaczęli rozwijać przemysł naftowy w południowej części carskiego imperium, głównie w rejonie Baku. Powiodło im się znakomicie – zostali jednymi z najbogatszych osób swoich czasów (il. 8, 9).

il. 8

il. 9

Po powrocie do Szwecji w 1863 Alfred Nobel skupił się na udoskonalaniu nitrogliceryny jako materiału wybuchowego. Wspólnie z ojcem wykonał eksperymenty w celu uczynienia jej komercyjnie i technicznie użytecznym materiałem wybuchowym. Seria eksplozji, w tym zwłaszcza jedna, w 1864 roku, w której zginął brat Alfreda, Emil oraz kilka innych osób, przekonały władze, że produkcja nitrogliceryny jest nadmiernie niebezpieczna. Zabroniono eksperymentów z tym materiałem wybuchowym w obrębie Sztokholmu. Nobel nie zniechęcił się, ani zakazem władz ani rodzinną tragedią, przeniósł doświadczenia na barkę zakotwiczoną na jeziorze Melar i jeszcze w tym samym 1864 był w stanie rozpocząć masową produkcję nitrogliceryny (il. 10).

il. 10

Przełomowym pomysłem było opracowanie technologii nasączania nitrogliceryną krzemionki. Pierwotny dynamit zawierał 75% nitrogliceryny i 25% ziemi okrzemkowej. Wykorzystanie tego ostatniego składnika i wytworzenie bezpiecznego produktu było właściwie dziełem przypadku - ziemia okrzemkowa zwykle służyła do uszczelniania metalowych naczyń, w których przechowywano alkoholowy roztwór nitrogliceryny. Krzemionka gdy jest nasycona nitrogliceryną ma ciastowatą konsystencję i można ją rolować w laski bez ryzyka przedwczesnego wybuchu. W 1867 Alfred Nobel opatentował tę technologię i zarejestrował znak towarowy "dynamit".  Aby detonacja lasek dynamitu stała się możliwa, skonstruował także detonator i zapalnik. W tym samy czasie do powszechnego użycia weszły diamentowa głowica wiertnicza i wiertło pneumatyczne. Wspólnie te wynalazki znacząco obniżyły koszty wysadzania skał, wiercenia tuneli, budowy kanałów i wielu innych form pracy konstruktorskiej.

Rynek na dynamit i detonatory rósł bardzo szybko. W pierwszym roku wytworzono około 11 ton dynamitu, a już po pięciu latach produkcja wzrosła aż do 1 350 ton rocznie. Stosowano go głownie do kruszenia tworów geologicznych i budynków, ale znalazł również zastosowania militarne. Fabryka Nobla w Krümmel koło Hamburga w Niemczech eksportowała nitroglicerynę do innych krajów Europy, Ameryki i Australii. Z biegiem czasu Alfred Nobel założył fabryki i laboratoria w około 90 różnych miejscach w ponad 20 krajach. Przyniosło mu to fortunę i sławę (il.11).

il. 11

Alfred Nobel koncentrował się na rozwoju technologii materiałów wybuchowych, ale nie były to jego jedyne wynalazki. Do swojej śmierci w 1896 zarejestrował 355 patentów,  w tym takich materiałów jak syntetyczna guma i skóra czy sztuczny jedwab (il. 12).

il. 12

il. 13

Żył przez większość życia w Paryżu, stale podróżował a kiedy nie zajmował się interesami (il. 13), pracował intensywnie w swoich laboratoriach, najpierw w Sztokholmie, później w Hamburgu, Ardeer w Szkocji, Paryżu i Sevran, Karlskodze w Szwecji i San Remo. Za swoje osiągnięcia został wybrany na członka Instytutu Królewskiego w Londynie, Towarzystwa Inżynierów Cywilnych w Paryżu i Szwedzkiej Królewskiej AN w Sztokholmie, a także otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Uppsali.

Intensywna praca i podróże nie zostawiały dużo czasu na życie prywatne. Alfred Nobel nigdy nie założył rodziny. Jedyną kobietą, która pojawiła się w Jego życiu była Bertha von Kinsky Chinic und Tettau, która odpowiedziała na anons prasowy i została jego sekretarką i pomocnicą. Przepracowała u Nobla jedynie tydzień, po czym zdecydowała się wrócić do Austrii i poślubić hrabiego Artura von Suttnera. Pomimo tego Alfred Nobel i Bertha von Suttner pozostali przyjaciółmi i pisywali do siebie listy aż do jego śmierci. Z upływem lat hrabina stała się ostrym krytykiem wyścigu zbrojeń. Napisała słynną książkę „Precz z orężem” (Die Waffen nieder) i została prominentną postacią w ruchu pokojowym (il.14). Kiedy Alfred Nobel pisał swoją wolę ustanowienia Nagrody, zawarł w niej także nagrodę dla osób lub organizacji, która działają na rzecz pokoju. Kilka lat po śmierci Alfreda Nobla, norweski parlament zdecydował się uhonorować w 1905 roku pokojową Nagrodą Nobla Berthę von Suttner.

il. 14

il. 15

Wielkość Alfreda Nobla polegała na umiejętności łączenia wielu dziedzin nauki i sztuki, znał się nie tylko na chemii i fizyce, ale także na medycynie i fizjologii (il. 15). Podobno zainteresował się tymi specjalnościami z powodu słabego zdrowia. Wierzył, że medycyna uleczy w przyszłości dolegliwości, które nękały jego i współczesnych. Był bardzo zaangażowany w sprawy społeczne i działalność na rzecz pokoju. Przypuszczał, że poprzez rozpowszechnianie dynamitu zapobiegnie wojnom, bo śmiercionośna broń zniechęci ludzi do nich. Jego kalkulacje okazały się błędne, dynamit wykorzystywano do zabijania i niszczenia. Odczuwał z tego powodu ogromne wyrzuty sumienia. Interesował się literaturą i tworzył poezję. Napisał jedną sztukę prozą w czterech aktach, która została wydrukowana, gdy leżał na łożu śmierci. Cały nakład za wyjątkiem trzech kopii został jednak zniszczony, gdyż uznano, iż sztuka jest skandaliczna i bluźniercza.

il. 16

Wiele firm założonych przez Nobla rozwinęło się w międzynarodowe korporacje i wciąż odgrywa znaczącą rolę w światowej gospodarce, na przykład Imperial Chemical Industries (ICI) (il. 16) w Wielkiej Brytanii, Société Centrale de Dynamite we Francji czy Dyno Industries w Norwegii. Pod koniec życia założył kompanię AB Bofors w Karlskoga.

il. 17

27 listopada 1895 roku Nobel sporządził swoją ostatnią wolę i podpisał testament w Klubie Szwedzko-Norweskim w Paryżu. Umarł na atak serca w swoim domu w San Remo we Włoszech 10 grudnia 1896 r. Został pogrzebany na Norra begravningsplatsen (cmentarz północny) w Sztokholmie w rodzinnym grobie (il. 17).

Alfred Nobel pozostawił ogromny majątek, 31,5 mln koron szwedzkich czyli 9,2 mln ówczesnych dolarów. Kiedy otwarto jego testament, ku zaskoczeniu wielu okazało się, że ta fortuna ma zostać spożytkowana na Nagrody w dziedzinie Fizyki, Chemii, Fizjologii lub Medycyny, Literatury i Pokoju (il. 18).

il. 18

Ja niżej podpisany, Alfred Nobel, oświadczam niniejszym, po długiej rozwadze, iż moja ostatnia wola odnośnie majątku, jest następująca. Wszystkie pozostałe po mnie, możliwe do zrealizowania aktywa, mają być rozdysponowane w sposób następujący: kapitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecznie w papierach, tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści.[...]

Testament Nobla był zwięzły i jasno sformułowany. Jedynym zapisem dotyczącym osobiście zmarłego było polecenie otwarcia żył i spalenia zwłok, to efekt obawy aby nie pochowano go żywcem. Reszta zaleceń dotyczyła pieniędzy. Spadkobiercą i dysponentem miała być Szwedzka Akademia Nauk. Testament został jednak zakwestionowany przez prawników spadkobierców Nobla oraz był krytykowany w Szwecji i Norwegii z najróżniejszych pozycji. Kłopoty z jego egzekucją sprawiły, że nagrody po raz pierwszy przyznano dopiero w 1901 roku (il. 19), w piątą rocznicę śmierci fundatora. Rok wcześniej wykonawcy testamentu Nobla - dwaj młodzi inżynierowie Ragnar Sohlman i Rudolf Lilljequist - powołali Fundację Nobla, która miała administrować pieniędzmi. Przekazano do niej wszystkie aktywa należące do Alfreda Nobla. Fundacja ta zgodnie z jego testamentem zarządza dawnym jego majątkiem i przeznacza procenty od niego na wypłacanie nagród jego imienia, czyli Nagrody Nobla. Obejmuje ona wszystkie pasje jego życia i jest odzwierciedleniem jego sposobu myślenia o rozwoju.

il. 19

il. 20

Od 1901 roku Nagrody Nobla są wręczane laureatom w kolejne rocznice śmierci fundatora - 10 grudnia, a ogłaszane ok. dwa miesiące wcześniej (il. 20). Nagrody nie mogą być przyznawane pośmiertnie, nie można też przyznać nagrody w jednej dziedzinie więcej niż trzem osobom. Wartość zmienia się w zależności od zysków osiąganych przez Fundację Nobla w danym roku: wysokość Nagród Nobla z 1901 wynosiła 150 tys. ówczesnych koron szwedzkich, czyli ok. 40 tys. ówczesnych dolarów USA. W następnych latach spadała, uwzględniając inflację walut. Dopiero od lat 50-tych zaczęła ponownie ustawicznie wzrastać, przekraczając w latach 90-tych kwotę 1 mln dolarów USA. Obecnie wartość nagrody wynosi 10 milionów koron szwedzkich (ok. 1,3 mln. dolarów amerykańskich).

il. 21

Nie wynalazki, ale właśnie nagroda jego imienia stała się największym pomnikiem i dokonaniem tego nietuzinkowego naukowca-biznesmena. To ona uczyniła go jedną z najsławniejszych osób w dziejach ludzkości (il. 21).

Przygotowując ten artykuł korzystałem z:

www.nobelprize.org

www.wikipedia.com

Pierwotne tekst niniejszego artykułu ukazał się w Filateliście, 2013/10.

Pełen tekst niniejszego artykułu można pobrać klikając na link.

• « poprz.
• nast. »