Obsługa pocztowa Wielkich Żuław Malborskich w latach 1772-1850

Zapraszamy dzisiaj do lektury bardzo ciekawego opracowania autorstwa Kol. Bernarda Jesionowskiego, członka i-KF, wystawcy, sędziego filatelistycznego, poświęcone historii poczty na obszarze Wielkich Żuław Malborskich w okresie 1772-1850.

Wstęp

Wielkie Żuławy Malborskie/Grosse Werder to równinny obszar delty Wisły o naturalnych granicach wodnych. Stanowią go: Wisła (Martwa) od Białej Góry do Drewnicy (do początku Przekopu), Nogat od Białej Góry do ujścia, Szkarpawa od Drewnicy do ujścia do Zalewu Wiślanego oraz odcinek brzegu Zalewu pomiędzy ujściami Nogatu i Szkarpawy.

1. Mapa Wielkich Żuław Malborskich z granicami tego obszaru zaznaczonymi kolorem czerwonym. Żółtymi obwódkami zaznaczono trzy nadrzędne (najwyższej rangi) urzędy pocztowe obsługujące ten obszar po 1772 roku. Kolorem ciemnoniebieskim oznaczono placówki pocztowe powstałe około 1809 roku dla bezpośredniej obsługi terenu. Obwódki w kolorze jasnoniebieskim oznaczone są placówki uruchomione po 1828 roku. Opracowanie B. Jesionowski.

Ziemie te do 1772 roku należały do Królestwa Polskiego i wchodziły w skład Prus Królewskich. I Rozbiór Polski sprawił, że znalazły się one w ramach Królestwa Prus/Königreich Preussen przynależąc administracyjnie do prowincji Prusy Zachodnie/Westpreussen. Reforma administracyjna Prus w 1815 roku spowodowała, że teren ten wszedł w skład utworzonego na tym obszarze powiat malborskiego/Kreis Marienburg. 

2. Przeprawa łodziowa/promowa/piesza (po lodzie) przez Martwą Wisłę w rejonie wsi Kiezmark – Czerwone Budy. Umożliwiała ona obsługiwanie obydwu brzegów rzeki przez zlokalizowane w tym rejonie placówki pocztowe. Opracowanie B. Jesionowski.

Tereny te – zarówno przed, jak i po 1772 roku, obsługiwały trzy urzędy pocztowe leżące poza tym obszarem. Były to Malbork/Marienburg, Tczew/Dirschau i Elbląg/Elbing. Sytuacja taka trwała do około 1809 roku, kiedy to na obszarze Wielkich Żuław Malborskich powstały dwie „wartownie pocztowe” (nazewnictwo placówek pocztowych stosowane w powyższym opracowaniu pochodzi z niemieckojęzycznych źródeł XIX wiecznych m.in. Dzienniki Regencji Kwidzyńsko-Gdańskiej oraz Rozporządzeń Ministerstwa Poczt Królestwa Prus. Jest ono przyjęte zwyczajowo w polskim piśmiennictwie filatelistycznym dotykającym nazewnictwa kategorii placówek pocztowych w Królestwie Prus oraz w opisach eksponatów z zakresu historii poczty.)  w Nowym Stawie/Neuteich i Nowym Dworze Gdańskim/Tiegenhof . W 1825 roku podniesiono je do rangi „ekspedycji pocztowych”. Utworzyły one podstawy pod rozwój własnej sieci pocztowej Wielkich Żuław Malborskich eliminując z tego terenu Elbląg i ograniczając zasięg podległości wspomnianych pośrednictw pod urząd pocztowy wyższej zwierzchności w Malborku. W 1825 roku otwarto „ekspedycję pocztową” w Ostaszewie/Schöneberg, jednak została ona zamknięta po trzech latach istnienia, w lipcu 1828 roku. Spowodowane to zostało zapewne znikomymi potrzebami na usługi pocztowe na obszarze jej działania. Nie są znane dzisiaj żadne przesyłki wyekspediowane za pośrednictwem tej placówki pocztowej we wspomnianym okresie. Około 1830 roku (nie można wykluczyć, że miało to miejsce właśnie w 1828 (wspomina o tym Klaus Wolff w pierwszym tomie „Danzig Katalog. Aufgabe- und Entwertungsstempel 1817 bis 1945. 3 wydanie, Berlin 2005, str. 3-172.)) utworzono „zbiornicę listów” w Kiezmarku/Käsemark na zachodnim brzegu Wisły (obsługującą także wsie ze wschodniego brzegu, z wykorzystaniem przeprawy promowej w Kiezmarku-Czerwone Budy/Rotebude). Podlegała ona pod urząd pocztowy w Elblągu. Placówka ta została zamknięta z końcem lipca 1833 roku. Ponownie placówka pocztowa (początkowo „zbiornica listów”, przekształcona w 1850 roku w „pośrednictwo pocztowe”) w tej części Żuław pojawiła się dopiero w grudniu 1848 roku. Zlokalizowana ona była w Drewnicy/Schönbaum.
/daty związane z działalnością poczt zawarte w artykule wynikają z moich własnych badań nad tym zagadnieniem./

Zestawienie placówek pocztowych obsługujących w okresie do 1850 roku Wielkie Żuławy Malborskie

Omówienie rozwoju sieci

Przyjrzyjmy się zatem funkcjonowaniu tego systemu wykonywania usług pocztowych na interesującym nas terenie i przesyłkom listowym ekspediowanym za pośrednictwem tych placówek pocztowych. I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku spowodował włączenie tego obszaru w granice Królestwa Prus oraz przejęcie przez to państwo wszystkich urzędów, także pocztowych. Prusy nic nie zmieniły w funkcjonowaniu poczt zachowując stan istniejący. Wielkie Żuławy Malborskie obsługiwane były przez trzy najwyższej rangi placówki pocztowe zlokalizowane nieopodal granic geograficznych Żuław, ale już poza ich obszarem. Znajdowały się one w Tczewie, Malborku i Elblągu. Poczcie w Tczewie, (założonej wg. Feusera (Feuser Peter, Münzenber Werner, Deutsche Vorphilatelie. Stationskatalog. Stuttgart 1988, str. 258.) w 1773 roku) przyporządkowany był do około 1798 roku rejon leżący w południowej części Wielkich Żuław. Świadczą o tym adnotacje kierunkowe zapisywane przez nadawców przesyłek listowych, a określające oddawczy urząd pocztowy. Widzimy to na przykładzie listu z Chełmży/Culmsee do Kończewic/Kunzendorf .

3. Sądowy list urzędowy z Chełmży do Kończewic z 07 października 1796 roku z oznaczeniem destynacji pocztowej „per Derschau” oraz wykonaną czerwonym atramentem w prawym górnym rogu awersu strony adresowej adnotacją o miejscu nadania przesyłki „de Culmsee”. Ze zbiorów B. Jesionowski. /eksponat „Sieć pocztowa na Wielkich Żuławach Malborskich w latach 1772-1945”, atestowany 15 grudnia 1995 roku/.

Po 1798 roku zwierzchność nad tym obszarem przejmuje Malbork – urząd pocztowy założony wg Feusera (Feuser Peter, Münzenber Werner, Deutsche … str. 555.) – w 1773 roku. De facto placówka ta funkcjonowała nieprzerwanie od momentu powstania w I połowie XIV wieku w Malborku kancelarii Wielkich Mistrzów Krzyżackich (poczta prywatna), potem jako Poczta Królów Polskich, następnie Poczta Królestwa Polskiego, przejęta w 1772 roku przez Pocztę Królestwa Prus (trakt pocztowy z Gdańska przez Malbork do Torunia). Jako przykłady funkcjonowania tej placówki pocztowej w owym wczesnym okresie prezentuję list wysłany z Malborka do Rady Miasta Torunia w 1575 roku, list z 1607 roku z Malborka do Szymbarka/Stembark oraz list z czasów Poczty Pruskiej z Malborka do Lubieszewa z 1788 roku). W takim wnioskowaniu przydatne są wspomniane adnotacja adresowe na obwolutach listów. Trzeci z głównych urzędów pocztowych – w Elblągu – bardzo rzadko pojawia się na korespondencji wychodzącej z Żuław czy skierowanej na Wielkie Żuławy Malborskie. Przykładem takiego listu jest przesyłka z Kwidzyna/Marienwerder nadana w 1807 roku do Lubieszewa/Ladekop. Nadawca zaordynował w adresie pocztę w Elblągu jako doręczeniową, jednak była to błędna destynacja. Zapewne w urzędzie nadawczym, czyli w Kwidzynie, pracownik poczty w tymże mieście skorygował ten zapis wykreślając „Elbląg” i wpisując w jego miejsce „Malbork”. Lubieszewo położone jest w północnej części tej Żuławy i była ona po I Rozbiorze Rzeczypospolitej obsługiwana pocztowo przez Elbląg. Od około 1800 roku ta część Wielkich Żuław obsługiwana już była wyłącznie przez pocztę w Malborku. List ten pochodzi z 27 listopada 1809 roku i widnieje na nim adnotacja „per Marienburg”/przez Malbork. Znamy tą destynację także z innych listów wysyłanych od końca XVIII wieku.

4. Obwoluta listy Rady Miasta Malborka do „Burmistrzów i Kupców Miasta Torunia”, przyjętego do ekspedycji przez Pocztę Kupiecką bądź Królewską (kurs z Gdańska przez Malbork, Toruń do Krakowa). W czerwonej ramce (oznaczenie własne) adnotacja pocztowa o przyjęciu przesyłki do ekspedycji z zapisaną w dwuwierszu datą „1 Julij./1574” – 1 lipca 1574. Zbiory B. Jesionowski.

5. Obwoluta listu wysłanego z Malborka przez polskiego urzędnika malborskiego pieczętującego się herbem Pilawa do Starosty Malborskiego Jerzego Kostki. W czerwonej ramce adnotacja pocztowa z dnia 01 stycznia 1607 roku o przyjęciu przez pocztę w Malborku listu do ekspedycji. Zbiory B. Jesionowski.

6. List forszusowy (pobraniowy) wysłany 9 maja 1788 roku z Malborka do proboszcza Seewald’a w Lubieszewie/Ladecopp (Ladekop) na Wielkich Żuławach Malborskich. Przesyłka pozbawiona jest jakichkolwiek adnotacji pocztowych, co było standardem w funkcjonowaniu w tym okresie Poczty Królewskiej Prus. Brak na niej również wskazania poczty oddawczej, co spowodowane było faktem, że była nią poczta malborska. Zbiory B. Jesionowski.

7. List sądowy wysłany 17 września 1798 roku z rezydencji biskupa chełmińskiego Franciszka Rydzyńskiego w Nieżuchowie/Nieżychowie koło Białośliwia (Piła) do Kończewic z określeniem przez nadawcę listu jako urzędu pocztowego oddawczego Malborka – „p Marienburg”. Na awersie listu dwie adnotacje pocztowe: wykonana czerwonym atramentem dotycząca wagi przesyłki „Lotho – 2” (2 łuty) oraz po lewej stronie awersu czarnym atramentem napis „d 17. Sept: 1798 zur Post befördert” – „17 września przez pocztę ekspediowany”. Zbiory B. Jesionowski.

8. List urzędowy z 28 sierpnia 1807 roku z Kwidzyna do Lubieszewa, na którym nadawca wskazał destynację oddawczą elbląską. Zapewne w związku z przeorganizowaniem wówczas systemu pocztowego takim urzędem stał się Malbork – o czym ów nadawca nie wiedział. Urzędnik pocztowy w Kwidzynie przekreślił słowo „Elbing” i wpisał „Marienburg”. Zbiory B. Jesionowski.

9. List w sprawach sądowych z 27 listopada 1809 roku z Kwidzyna do dziekana kościoła katolickiego w Lubieszewie z destynacją malborską „per Marienburg”. Jest to najpóźniejsze określenie tego urzędu oddawczego dla północnej części Wielkich Żuław Malborskich. Zbiory B. Jesionowski.

10. Przykład destynacji malborskiej dla listów kierowanych na południową część Wielkich Żuław Malborskich w okresie po 1797 roku. List w sprawie sądowej wysłany 15 stycznia 1800 roku z Dzierzgonia do Kończewic z określeniem jako doręczeniowej poczty malborskiej „p Marienburg”. W prawym górnym rogu awersu strony adresowej wykonana czerwonym atramentem adnotacja pocztowa o wadze listu „2 Lotho” – „2 łuty”. Zbiory B. Jesionowski.

11. Urzędowy list ekspresowy wysłany 23 kwietnia 1811 roku z Regencji Kwidzyńskiej za pośrednictwem poczty w Kwidzynie do Ostaszewa. W adresie nadawca określił jako pocztowy urząd oddawczy placówkę w Malborku – „p Marienburg”. List ten potwierdza obsługę północno – zachodniej części omawianego terenu przez pocztę w Malborku. Zbiory B. Jesionowski.

W okresie pomiędzy 27 listopada a 09 grudnia 1809 roku powstała placówka w Nowym Stawie/Neuteich, miała ona rangę „wartowni pocztowej”. Na tak precyzyjne określenie tego momentu pozwalają dwa pokazane w artykule listy znajdujące się w moich zbiorach, a skierowane do tej samej miejscowości – do Lubieszewa.  Z 27 listopada jest przesyłka z destynacją „per Marienburg”, z 10 grudnia 1809 roku pochodzi znany mi najstarszy list z adnotacją wskazującą na Nowy Staw jako pocztową placówkę oddawczą dla listu do Lubieszewa.

12. Pomiędzy 27 listopada a 9 grudnia 1809 roku otwarto „wartownię pocztową” w Nowym Stawie. Na ilustracji najstarszy znany obecnie list w sprawie sądowej z destynacją Nowy Staw/Neuteich. Przesyłka z 10 grudnia 1809 roku z Kwidzyna do lubieszewskiego dziekana z określeniem urzędu oddawczego „per Neuteich”. Zbiory B. Jesionowski.

13. List urzędowy w sprawach kościelnych z Nowego Stawu do Gdańska z 28 lutego 1824 roku wyekspediowany za pośrednictwem „wartowni pocztowej” z „prywatnym” miejscownikiem tamtejszego urzędnika pocztowego. Zbiory B. Jesionowski.

Peter Feuser (Feuser Peter, Münzenber Werner, Deutsche … str. 618.) wskazuje na 1820 jako początek jej funkcjonowania. Z kolei Klaus Wolff (Wolff Klaus, Danzig – Katalog. Band 1… str. 3-126.) określa to zdarzenie na 1812 rok. Zaprezentowane całości pocztowe wskazują jednak na wcześniejszą metrykę powstania tej placówki pocztowej. W 1825 roku „wartownia” ta została podniesiona do rangi „agencji pocztowej”. W okresie po 1820 roku pocztmistrzowie w takich placówkach otrzymali prawo do nanoszenia na awersie przesyłki adnotacji o miejscu nadania (nazwa miejscowości) Często zamiast takiego odręcznego zapisu zaczęto używać wykonanych na prywatne zamówienie jedno- lub dwuwierszowych stempli nadawczych zawierających tylko nazwę miejscowości (jednowierszowe) bądź tą nazwę i datę (dwuwierszowe).

14. Paczkowy list urzędowy w sprawach kościelnych z 24 lutego 1841 roku z Nowego Stawu do Ostaszewa, przesłany za pośrednictwem agencji pocztowej w Nowym Dworze Gdańskim, z potwierdzeniem uiszczenia przez nadawcę porta oraz przyjęcia przesyłki przez pocztę do ekspedycji za pomocą definitywnego stempla nadawczego stosowanego w tej placówce od 1825 roku. W lewym górnym rogu awersu uczyniona kredką sangwinową adnotacja o wadze paczki będącej dodatkiem do listu „1 funt 20 łutów”. Ze zbiorów B. Jesionowskiego.

Przykład listu z jednowierszowym stemplem nadawczym z Nowego Stawu prezentuję powyżej. Z kolei w 1825 roku placówki te otrzymały centralnie wykonywany dwuwierszowy miejscownik nadawczy zawierający w górnym wierszu nazwę miejscowości, w dolnym zaś pisaną w ułamku datę (dzień i miesiąc), gdzie nazwa miesiąca określana jest słownie.

Dla obszarów leżących nad Wisłą oraz na południe od Szkarpawy nadal placówką doręczeniową pozostawał Malbork . Świadczy o tym list z kwietnia 1811 roku z Kwidzyna do Ostaszewa, gdzie jako urząd oddawczy wskazany został Malbork. Być może w tymże 1811 roku powstaje również „wartownia pocztowa” w Nowym Dworze Gdańskim. W jej przypadku nie mamy pewności co do dokładnego roku jej powołania (brak przesyłek). Klaus Wolff (Wolff Klaus, Danzig – Katalog. Band 1… str. 3-200.) określa ją na rok 1812, podobnie określa tą datę Feuser (Feuser Peter, Münzenber Werner, Deutsche … str. 826.). Trudno mi się z całą pewnością odnieść do takiej datacji, gdyż najstarszy list przechodzący przez tą placówkę, a dostępny do moich badań, pochodzi z 1819 roku. 

15. Dwa listy urzędowe wysłane ze zwrotnycm dowodem doręczenia przesyłki, wyekspediowane z „agencji pocztowej” w Nowym Dworze Gdańskim w następujących po sobie dniach – 11 i 12 grudnia 1825 roku. Na pierwszym z nich zastosowana została po raz ostatni adnotacja odręczna „Tiegenhoff 11/12 25”, na dolnym – użyto po raz pierwszy stempel nadawczy definitywny stosowany w pruskich agencjach pocztowych – dwuwierszowy, z nazwą miesiąca oznaczoną cyfrą arabską „TIEGENHOF / 12/12”. Na obydwu oznaczone czerwonym atramentem porto za przesyłkę w wysokości 5 ¼ srebrnego grosza (taka duża wysokość tej opłaty wynikała z załączenia do niej zwrotnego dowodu doręczenia). Zbiory B. Jesionowski.

Pocztmistrz tej placówki nie skorzystał z możliwości wykonania prywatnego stempelka nadawczego – stosował adnotacje odręczne zawierające nazwę miejscowości oraz pisaną za nią trójelementową datą z ukośnikami („Tiegenhoff dzień/miesiąc/rok”).  Ostatnim dniem stosowania adnotacji odręcznej był dzień 11 grudnia 1825 roku, następnego dnia (12 grudnia 1825 roku) po raz pierwszy użyto w tej agencji pruski dwuwierszowy stempel nadawczy z oznaczeniem miesiąca pisanym cyfrą. Obydwie takie przesyłki, z zachowaną treścią (możliwość określenia roku) znajdują się w moich zbiorach. Po 1825 roku placówka ta otrzymała także tłok pieczętny do odcisków lakowych. Jest on z niewiadomych względów odmienny od powszechnie używanych w Królestwie Prus, należy zaś do grupy tak ukształtowanych narzędzi pocztowych stosowanych na Pomorzu Gdańskim/Westpreussen. O problemie tym wspominałem w swoim wystąpieniu internetowym w ramach szkoleń organizowanych w ramach IKF/Wielkopolskich Spotkań Szkoleniowych w maju 2024 roku (Lakowe pieczęcie urzędów i pośrednictw pocztowych na obszarze Rzeczypospolitej zajętych przez Prusy w I Rozbiorze w 1772 roku. Prezentacja power-point.).

16. Jednym z „narzędzi pocztowych” były tłoki do pieczęci lakowych. Używano ich do zamykania lakiem szczególnie ważnych dokumentów ekspediowanych przez placówkę pocztową. Wzór obowiązujący w Prusach Zachodnich, w tym także na Wielkich Żuławach Malborskich, w znaczący sposób odbiegał od tych stosowanych w innych obszarach Królestwa Prus. Tłoki te zostały wprowadzone w I połowie XIX zapewne około 1830 roku. Oto przesyłka urzędowa w sprawach finansowych agencji pocztowej w Nowym Dworze Gdańskim z 1855 roku skierowana do proboszcza w Ostaszewie zamknięta wspomnianym odciskiem pieczęci lakowej. Przesyłki owe zazwyczaj nie posiadały stempla nadawczego, wynikało to z faktu zwolnienia ich z porta. Ze zbiorów B. Jesionowskiego.

17. List urzędowy w sprawach sądowych z Drewnicy do Fromborka, wysłany 17 marca 1831 roku za pośrednictwem „zbiornicy listów” w Kiezmarku. W lewym, górnym rogu wykonana czerwonym atramentem adnotacja „von Käsemark”, po jej prawej stronie „potwierdzenie” nadania uczynione 23 marca tegoż roku w Elblągu poprzez przystawienie wprowadzonego na początku 1817 roku stempla dwuwierszowego z nazwą miesiąca pisaną słownie „ELBING / 23. MART.”. Ze zbioru B. Jesionowskiego.

Jak podaje Wolff (Wolff Klaus, Danzig – Katalog. Band 1… str. 3-172.)  01 lipca 1825 roku otwarto „pośrednictwo pocztowe” w Ostaszewie. Funkcjonowało ono tylko 3 lata (Nie są znane z niej żadne przesyłki – zarówno wysyłane za jej pośrednictwem, jak i oddawane do adresatów.). Kolejną placówką pocztową była „zbiornica listów” w Kiezmarku uruchomiona około 1828 roku. Dokładna data otwarcia tej placówki nie jest znana, Wolff (Wolff Klaus, Danzig – Katalog. Band 1… str. 3-61.) mówi o okresie jej funkcjonowania w czasie 01 październik 1828-31 lipca 1833. Miejscowość ta położona była na Żuławach Gdańskich, za wałem przeciwpowodziowym Martwej Wisły, na trakcie komunikacyjnym z Gdańska do Elbląga, przy funkcjonującej w tym miejscu przeprawie promowej. Rolę nadrzędną dla tej placówki pełnił urząd pocztowy w Elblągu, a obsługiwała ona obszary leżące po obydwu stronach dolnego biegu Martwej Wisły, na południe od Szkarpawy i twierdzy Gdańska Głowa. W literaturze przedmiotu nie wspomina się o przesyłkach nadanych w tej placówce pocztowej, trudno również natknąć się na nie w istniejących eksponatach filatelistycznych. W swoich zbiorach mam list z treścią nadany za pośrednictwem tej „zbiornicy” 17 marca 1831 roku. List został napisany przez proboszcza w Żuławkach, przewieziony promem do Kiezmarka i tam wyekspediowany w drogę do Fromborka. Na awersie strony adresowej, w lewym jej narożniku, w zbiornicy listów wykonano czerwonym atramentem adnotację „von Käsemark”, w prawym górnym narożu widnieje stempel nadawczy urzędu nadzorczego w Elblągu „ELBING / 25. MART.” (stempel nadawczy urzędu pierwszej kategorii wprowadzony centralnie przez Pocztę Królestwa Prus w 1817 roku – nazwa miesiąca pisana słownie). Także ta placówka pocztowa funkcjonowała krótko – jej podwoje zostały zamknięte wg Wolffa w 1833 roku.

Jako przykład identycznego opracowania listu nadanego w placówce podległej Elblągowi prezentuję list z 1824 wysłany z Fromborka (wg Feusera założony w 1773 roku jako agencja pocztowa, w 1817 roku obniżono jego rangę do poziomu wartowni pocztowej, a w 1825 ponownie podniesiono ją do rangi agencji. Feuser Peter, Münzenber Werner, Deutsche … str.318.), z adnotacją wykonaną tym razem czarnym atramentem „de Frauenburg” postawioną po prawej stronie oraz potwierdzeniem omówionym stemplem nadawczym Elbląga.

18. Analogicznie „obrobiony pocztowo” list z Fromborka do Żuławek z 21 lutego 1824 roku. W owym okresie placówka pocztowa we Fromborku posiadała rangę wartowni pocztowej i jako taka w 1817 roku nie otrzymała definitywnego stempla nadawczego. Urzędnik pocztowy w tej miejscowości wychodzące przesyłki oznaczał adnotacją odręczną „d Frauenburg”, a w nadrzędnym rangą urzędzie pocztowym usługę potwierdzano stemplem nadawczym urzędów I rangi wprowadzonym w 1817 roku oraz w adresie dodano adnotację „Tiegenhoff”(odmienny krój pisma). Przesyłka została zatem skierowana do adresata za pośrednictwem „wartowni pocztowej” w Nowym Dworze Gdańskim. Ze zbiorów B. Jesionowski.

Jako ostatnia na interesujący nas obszarze została otwarta w 1848 roku „zbiornica listów” w Drewnicy/Schönbaum. Po przekształceniu jej w „pośrednictwo pocztowe” istniała ona przez cały czas funkcjonowania poczty Królestwa Prus a potem Rzeszy niemieckiej. Jako ilustrację prezentuję przesyłkę listową z treścią, nadaną w tej placówce na samym początku jej funkcjonowania, 21 stycznia 1848 roku. Wprowadzono w niej ramkowy, dwuwierszowy stempel nadawczy z godzinnikiem o treści „SCHÖNBAUM / 21 1 * 10-11”.

19. List urzędowy z 21 stycznia 1848 roku z Drewnicy do Malborka wysłany za pośrednictwem „agencji pocztowej” w tej miejscowości w pierwszym miesiącu jej funkcjonowania. Opłacenie porta oraz przyjęcie przez pocztę przesyłki do ekspedycji potwierdzone zostało użyciem wprowadzonego w momencie otwarcia placówki stempla ramkowego z dwuwierszowym tekstem zawierającym nazwę miejscowości, dzień i miesiąc pisany cyfrą arabską oraz godzinnik ‘ SCHÖNBAUM / 21  1 * 10-11”. Zbiory B. Jesionowski.

Wnioski końcowe

Po I Rozbiorze Rzeczypospolitej i zajęciu przez Królestwo Prus Pomorza wraz z Żuławami obszar Wielkich Żuław Malborskich znalazł się w zasięgu trzech placówek pocztowych. Były to urzędy funkcjonujące jeszcze w okresie przedrozbiorowym, a zlokalizowane były w Elblągu (obsługiwał północną część wspomnianego terenu wraz Mierzeją Wiślaną oraz okolice jeziora Drużno), Malborku (centralna część omawianego terenu oraz Małe Żuławy Malborskie zajmujące obszar na południe od Nogatu i na wschód od Malborka) oraz Tczew – obszary zlokalizowane na żuławie na wschód od Martwej Wisły od Białej Góry poczynając, a na północy mniej więcej do dzisiejszego przebiegu linii kolejowej z Malborka do Tczewa. Ziemie nad zachód od Nogatu, aż do koryta rzeki Świętej, przynależne były do poczty malborskiej. Około 1800 roku obszary tczewskie włączono w granice działalności poczty malborskiej. Podobnie stało się z obszarami podległymi Elblągowi – miało to miejsce około 1807 roku. W 1809 roku na Wielkich Żuławach Malborskich powstają dwie nowe placówki pocztowe – są to „wartownie pocztowe” zlokalizowane w Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdańskim. W 1825 roku przekształcono je w „agencje pocztowe”. Południowa część Żuław zawarta w trójkącie Nogat – Martwa Wisła dzisiejszy przebieg linii kolejowej Tczew – Malbork nadal podlegał pod pocztę w Malborku. 1 lipca 1825 roku uruchomiona została w Ostaszewie „ekspedycja pocztowa” obsługująca tereny leżące w północno-zachodniej części omawianego terenu, jednak została ona zlikwidowana po około trzech latach działalności. Jej rolę przejmuję uruchomiona w okresie 1828 – 1830, i czynna do lipca 1833 roku, „zbiornica listów” zlokalizowana w Kiezmarku. Obsługiwała ona środkowe tereny żuławy leżące po obydwu stronach Martwej Wisły, na południe od twierdzy Gdańska Głowa zlokalizowanej w rozwidleniu Martwej Wisły i Szkarpawy. Po likwidacji tej placówki ziemie leżące po wschodniej stronie Martwej Wisły wróciły pod zwierzchność nowodworskiej „agencji pocztowej”. W 1848 roku powstaje na omawianym obszarze „agencja pocztowa” w Drewnicy obsługująca ziemie wcześniej przynależne do placówki w Kiezmarku.

Wszystkie zaprezentowane w artykule całości pocztowe pochodzą z moich zbiorów. Zgromadziłem je w trakcie budowy eksponatów „Poczta na Wielkich Żuławach Malborskich w okresie 1772 – 1945” oraz „Poczta w Malborku od 1457 do 1945 roku”. Treść tego opracowania oparłem na nielicznej literaturze katalogowej oraz własnych badaniach historycznych, kartograficznych, archiwalnych i terenowych. Rozrost sieci urzędów pocztowych zaczął się od połowy XIX wieku i trwał nieprzerwanie do 1893 roku. W okresie tym zdarzały się kilkuletnie przerwy w tworzeniu nowych placówek pocztowych, ale były też lata, gdy powstawało po kilka urzędów: np. 1872 - 1873, 1883 - 1887 czy 1891 - 1893. Ukształtowana w tym czasie sieć urzędów pocztowych licząca ogółem 27 placówek przetrwała z niewielkimi zmianami do 1945 roku. Jedynie w latach 1920 - 1922 powstały dwa nowe urzędy: Lisewo i Miłoradz, a w latach 1935 - 1939 utworzono dwa dodatkowe pośrednictwa pocztowe, a część dotychczas istniejących placówek zdegradowana została do rangi pośrednictwa.

Przez teren Żuław przebiegała od 1857 roku linia kolejowa z Tczewa do Królewca. W końcu XIX wieku wybudowano linię z Szymankowa do Nowego Dworu Gdańskiego. Około 1900 roku powstała na tym obszarze sieć linii kolei wąskotorowych. Związane z nią są liczne stemple ambulansów pocztowych jadących przez te tereny. Jednak to już nie są tematy tego opracowania.