Heweliusz znany jest głównie jako astronom. Na dachach swoich kamienic w Gdańsku, przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Korzennej i Heweliusza, w roku 1639 umieścił obserwatorium astronomiczne. Wykorzystał w nim wiele instrumentów, cześć z nich sam zbudował i ozdobił. To jedno z najlepiej wyposażonych w Europie obserwatoriów odwiedzali uczeni, ale również królowie: Jan Kazimierz i Jan III Sobieski.
Z królem Sobieskim związany jest pierwszy medal Heweliusza. Wybity jeszcze za życia astronoma, poświęcony opisanej przez Heweliusza konstelacji gwiezdnej, nazwanej przez niego dla upamiętnienia zwycięstwa pod Wiedniem „Tarczą Sobieskiego” (Scutum Sobiecianum).
Na awersie medalu umieszczone jest popiersie Sobieskiego z wieńcem laurowym na głowie. W otoku napis: „IOANNES III D. G. REX POLON. M. D. L. R. P.” (czyli „IOANNES III DEI GRATIA REX POLONIAE MAGNUS DUX LITHUANIAE RUSSIAE PRUSSIAE”, tzn. „Jan III z bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy, Rusi, Prus”).
Na rewersie medalu znajduje się widok oblężonego Chocimia, według ryciny, której autorem jest niderlandzki malarz Romeyn de Hooghe. W górnej części rewersu, wśród obłoków nad polem bitwy, umieszczona jest tarcza herbowa rodu Sobieskich. Na tarczy zaznaczono gwiazdy z gwiazdozbioru „Tarcza Sobieskiego”. W łuku medalu napis „INGENTIBUS AUSIS QUO VIS MONSTRAT ITER” („Gdzie chcesz, wskazuje drogę śmiałym przedsięwzięciom”). W dolnej części, pod panoramą Chocimia, skrzyżowane gałązki palmowa i oliwna, symbolizują pokój i zwycięstwo.
Medal przedstawiony w opracowaniu Raczyńskiego „Gabinet medalów polskich oraz tych które dziejów Polski dotyczą”, Wrocław 1838, ma taki sam rewers, różni się natomiast awersem. Podobno uszkodzeniu uległ stempel i dlatego został zmieniony. W drugiej wersji medalu inaczej jest przedstawiony Sobieski, a napis skrócony.
Medal powstał około 1684 roku, a jego autorem jest Jan Höhn młodszy (nazywany tak dla odróżnienia od ojca, który był również medalierem), żyjący w Gdańsku w latach ok. 1642-1693. Średnica medalu wynosi 49 mm, znane egzemplarze wykonane są ze srebra.
Jan Heweliusz zmarł w Gdańsku 28 stycznia 1687 roku, w dniu swoich 76 urodzin. Znane są dwa medale upamiętniające tego znamienitego Gdańszczanina, wybite bezpośrednio po jego śmierci.
Pierwszy z nich (fot. 1) jest autorstwa wspomnianego już Jana Höhna młodszego. Awers medalu przedstawia popiersie Heweliusza.
 |
 |
Fot. 1. Medal Jana Höhna młodszego wybity po śmierci Heweliusza (kopia medalu ze zbiorów autora)
Na rewersie umieszczono łaciński tekst, który znaczy: „Jan Heweliusz, gdańszczanin, rajca Starego Miasta, ceniony przez królów i książąt, sam pierwszy wśród astronomów ku chwale i podziwowi wieku, ojczyzny i świata, urodzony 28 stycznia 1611 roku, miasto wspierał radami, o wyborne dzieła powiększył naukę, wyjątkowymi zasługami w obydwóch przekazał potomnym chwałę swego imienia, zmarł w sam dzień urodzin w roku 1687”. Poniżej napisu sygnatura „I.H.”. Medal o średnicy 52 mm został wybity w srebrze i brązie.
Drugi pośmiertny medal (fot. 2) został zaprojektowany przez medaliera szwedzkiego Arvida Karlsteena.
 |
 |
Fot. 2. Medal Arvida Karlsteena (kopia medalu ze zbiorów Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej)
Na awersie znajduje się popiersie Heweliusza otoczone napisem w otoku: „IOHANNES. HEVELIVS. DANTISCA. CONSVL” - „Jan Heweliusz, gdańszczanin, rajca”. Poniżej, z lewej strony, sygnatura „AKarlsteen”.
Przedstawiając postać Heweliusza, autor medalu wzorował się na portrecie autorstwa Daniela Schultza z 1677 roku (fot. 3).
Fot. 3. Portret Jana Heweliusza autorstwa Daniela Schultza, olej na płótnie 125 x 103 cm (w zbiorach Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej)
Na rewersie umieszczono orła z rozłożonymi skrzydłami, unoszącego się nad drzewami. Poniżej rysunku napis oznaczający: „Urodzony 18 stycznia 1611, zmarł w dniu swoich urodzin w 1687 roku”. W łuku medalu napis „IN SUMMIS CERNIT ACCUTE” („Dosięga bystrym okiem najdalszych przestworzy”). Medal o średnicy 44 mm bity był w srebrze, brązie pozłacanym, brązie, cynie i ołowiu.
W 1923 roku został wprowadzony do obiegu wyemitowany przez Senat Wolnego Miasta Gdańska banknot o nominale 10 milionów marek. Na przedniej stronie umieszczono podobiznę Heweliusza i herb Gdańska, na odwrocie widok Targu Rybnego (fot. 4).
 |
 |
Fot. 4. Banknot Wolnego Miasta Gdańska z 1923 roku (ze zbiorów autora)
Poczta Wolnego Miasta Gdańska wyemitowała w 1934 roku dwie karty pocztowe i trzecią w 1937 roku, z herbem Gdańska na tarczy w owalu w znaku opłaty (10 fenigów) oraz Janem Heweliuszem na ilustracji (fot. 5). Poszczególne karty różnią się kolorem i liniami adresowymi.
Fot. 5. Karta pocztowa Wolnego Miasta Gdańska z 1934 roku (Cp 48II w katalogu Fischer)
W czerwcu 1972 roku używany był datownik okolicznościowy z sylwetką astronoma, przygotowany z okazji 15-lecia Hufca ZHP im. Jana Heweliusza.
W 1977 roku oddany został do eksploatacji prom kolejowo-samochodowy MF Jan Heweliusz. Z tej okazji przygotowany został pamiątkowy medal odlewany o nieregularnym kształcie i średnicy 66 mm (fot. 6).
 |
 |
Fot. 6. Medal z okazji pierwszego rejsu promu Jan Heweliusz (ze zbiorów autora)
Z lewej strony awersu umieszczono głowę Heweliusza na wprost, nad nią lata jego życia „1611-1687”. Z prawej strony napis „I REJS PROMU KOLEJOWEGO”. U dołu „JAN HEWELIUSZ”. Na rewersie znajduje się rysunek promu na falach, powyżej z lewej strony napis YSTAD, u dołu ŚWINOUJŚCIE. Powyżej po prawej stronie data „1 VII 1977”. Inaugurację eksploatacji promu upamiętnił też datownik okolicznościowy przedstawiający prom, z napisem na obwodzie „Pierwszy dzień eksploatacji promu kolejowo-samochodowego” i wewnątrz: „PKP-PLO m/f Jan Heweliusz, Świnoujście 1, 4. 07. 77.”
W wyniku katastrofy morskiej prom Jan Heweliusz zatonął wraz z 55 osobami u wybrzeży Rugii 14 stycznia 1993 roku.
Wiele wydawnictw pamiątkowych z Janem Heweliuszem ukazało się w 1987 roku, dla uczczenia 300‑lecia śmierci astronoma.
Na awersie pierwszego z wydanych w 1987 roku medali (fot. 7) znajduje się widok Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku. W otoku napis: KRAJOWA WYSTAWA FILATELISTYCZNA „HEWELIUSZ 300”.
 |
 |
Fot. 7. Medal wybity z okazji Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Heweliusz 300” autorstwa Gertrudy Wilczopolskiej-Kuziemskiej (ze zbiorów autora)
Ratusz Starego Miasta został zbudowany pod koniec XVI wieku, w stylu niderlandzkiego manieryzmu. W budynku tym urzędował Heweliusz będąc miejskim ławnikiem i rajcą. Obecnie znajduje się tutaj siedziba Nadbałtyckiego Centrum Kultury. Na skwerze przed Ratuszem Staromiejskim znajduje się wspomniany już pomnik Jana Heweliusza (fot. 8).
Fot. 8. Pomnik Jana Heweliusza na tle Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku (fot. autora)
Na rewersie medalu znajduje się popiersie Heweliusza, z lewej strony lata „1611/1687”, a w otoku napis „JAN HEWELIUSZ ASTRONOM POLSKI”.
Medal wyemitowany został przez Polski Związek Filatelistów, Oddział Gdańsk, a wybity przez Mennicę Państwową w 1987 roku w nakładzie 360 sztuk srebrzony i oksydowany oraz 360 sztuk patynowany. Medal zaprojektowała i wykonała Gertruda Wilczopolska-Kuziemska. Jego średnica wynosi 60 mm.
Awers kolejnego medalu (fot. 9) przedstawia siedzącego na tle biblioteki Heweliusza, trzymającego w prawej ręce pióro nad otwartą księgą, lewa ręka spoczywa na globusie. Autor medalu wzorował się na pokazanym wcześniej portrecie astronoma, autorstwa Daniela Schultza (fot. 4). W górnej części awersu znajduje się napis „28/januarius” (dzień urodzin i śmierci astronoma), a w otoku napis „1611. JOHANNES HEVELIUS + 1687 + …CIVIS ORBIS POLONI”.
 |
 |
Fot. 9. Medal autorstwa Krystyny Jeż-Kręcickiej wyemitowany w 1987 roku przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Gdańsk (ze zbiorów autora)
Na rewersie medalu znajduje się widok siedemnastowiecznego Gdańska, sporządzony na podstawie ryciny z jednego z największych dzieł Heweliusza „Machina Coelestis”, z widocznym obserwatorium astronoma (rys. 10). To dwutomowe opracowanie ukazało się drukiem w latach 1673 i 1679. Opisana jest w nim historia astronomii, wyniki wieloletnich obserwacji nieba prowadzonych przez Heweliusza oraz opis budowy przyrządów astronomicznych, z jakich korzystał. Dzieło ilustrowane jest rycinami pochodzącego z Holandii Isaaka Saala, według rysunków zaprzyjaźnionego z Heweliuszem Andrzeja Stecha.
Fot. 10. Panorama Gdańska i obserwatorium Heweliusza na rycinie w Machina Coelestis
W górnej części rewersu medalu, nad tytułem dzieła „MACHINAE COELESTIS” umieszczono osiem gwiazd z literami w środku każdej z nich, układającymi się w napis „AUTOROWI”. W dolnej części napis „PTAiN/Gdańsk 1987”, podtrzymywany przez dwa lwy gdańskie.
Medal wyemitowany został przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział Gdańsk, a wybity przez Mennicę Państwową w 1987 roku w nakładzie 260 sztuk srebrzony i oksydowany oraz 360 sztuk patynowany. Medal zaprojektowała i wykonała Krystyna Jeż-Kręcicka, a jego średnica wynosi 70 mm.
Na awersie następnego medalu (fot. 11) znajduje się popiersie Heweliusza, a w otoku napis „Jan Heweliusz 1611-1687”. Na rewersie przedstawiono przyrząd astronomiczny, w jego wnętrzu z lewej strony herb Gdańska. Po prawej stronie napis „300 ROCZNICA ŚMIERCI 1687-1987”.
 |
 |
Fot. 11. Medal autorstwa Urszuli Szmyt i Jana Szczypki poświęcony rocznicy śmierci Heweliusza (ze zbiorów autora)
Medal powstał jako efekt konkursu z okazji rocznicy śmierci Heweliusza. W wyniku rozstrzygnięcia konkursu zostały połączone projekty dwojga studentów Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku (obecnie Akademia Sztuk Pięknych). Autorem awersu z wizerunkiem astronoma jest Urszula Szmyt, natomiast rewersu Jan Szczypka (autor wspomnianego już pomnika Heweliusza w Gdańsku). Postać Heweliusza wzorowana jest na portrecie z księgi Selenographia (fot. 12) z 1647 roku, jednego z najważniejszych dzieł Heweliusza, zawierającego wyniki obserwacji Księżyca.
Fot. 12. Portret Jana Heweliusza w dziele Selenographia rytowany przez Jeremiasza Falcka według Helmicha Twenhusena (w zbiorach Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej)
Medal z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Gdańska wybiła Mennica Państwowa. Tombak patynowany, średnica 59 mm.
Kolejny medal z Heweliuszem (fot. 13) jest autorstwa Józefa Kaweckiego. Awers przedstawia popiersie Heweliusza, poniżej napis „JAN HEWELIUSZ”, z prawej strony daty „1611 1687”. Na rewersie znajduje się widok Gdańska od strony Motławy, w górnej części herb Gdańska. Jest to medal lany, występujący w dwóch odmianach: biały metal i brąz.
 |
 |
Fot. 13. Medal autorstwa Józefa Kaweckiego (ze zbiorów autora)
Okolicznościowy medal poświęcony pamięci Jana Heweliusza został wydany w 1987 roku przez Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku (fot. 14). Autorką medalu jest rzeźbiarka zajmująca się medalierstwem, Ewa Olszewska-Borys. Medal wykonany z mosiądzu patynowanego, średnica 115 mm.
 |
 |
Fot. 14. Medal poświęcony pamięci Jana Heweliusza, wydany przez Muzeum Mikołaja Kopernika we Frombork (http://www.artmedal.net/olszewska-borys/)
Na awersie medalu umieszczone jest popiersie Heweliusza według portretu z Selenografii oraz napis „JOHANNES HEVELIUS 1611-1687 NICOLAI COPERNICI MUSÆUM FROMBORCENSE ANNO DOMINI MCMLXXXVII. Na rewersie znajduje się napis: IN SUMMIS CERNIT ACUTE („Dosięga bystrym okiem najdalszych przestworzy”). Mimo prostej formy, uzyskano niezwykły efekt.
cdn.
