Michaił Wasiljewicz Łomonosow urodził się 8/19* listopada 1711 w Denisówce, na rosyjskiej dalekiej północy, (il.1) zmarł 4/15* kwietnia 1765 (250 lat temu) w Sankt-Petersburgu. Erudyta, uczony o różnorakich zainteresowaniach. Interesował się szczególnie chemią, mineralogią, fizyką, optyką, astronomią ale też historią, sztuką.
Co jest mniej znane był również poetą, a także miał wpływ na wykreowanie podstaw języka współczesnej literatury rosyjskiej. Dla większości z nas, którzy znamy go ze szkolnej ławy, był jednak przede wszystkim prekursorem chemii fizycznej.
Pochodził z rybacko-handlowej rodziny pomorskiej i pierwsze 19 lat życia spędził w ojczystej wsi pomagając ojcu w wyprawach na Morze Białe i Ocean Lodowaty. Pierwsze kroki edukacyjne odbył pod okiem diakona miejscowej cerkwi, który nauczył go czytać i pisać. Jego matka umarła gdy miał dziewięć lat, więc ojciec ożenił się po raz drugi, a po śmierci kolejnej żony, trzeci raz. Ta macocha okazała się dla Michaiła złą i zawistną kobietą, szczególnie drażniła ją jego namiętność do książek. Gdy do tego zaczął mu zagrażać ożenek, 19-to letni Łomonosow w grudniu 1730 roku uciekł z domu do Moskwy. Oprócz podstawowej garderoby zabrał ze sobą podarowane mu przez sąsiada książki, gramatykę i arytmetykę. Piesza podróż z karawaną kupiecką trwała trzy tygodnie, aż na początku stycznia 1831 roku Łomonosow dotarł do celu. Tu musiał jeszcze sfałszować dokumenty i podając się za szlachcica został przyjęty do Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej. Mimo ciężkich warunków materialnych radził sobie znakomicie. W 1735 roku został, jako jeden z dwunastki najzdolniejszych uczniów, wysłany do Petersburga na uniwersytet utworzony przy Akademii Nauk. (il.2)
Pierwszym wyzwaniem było nauczyć się języka niemieckiego, który w tym czasie królował w Akademii. Pod kierownictwem W.E. Adodurowa zaczął się uczyć matematyki, u profesora G.W. Krafta zapoznawał się z fizyką eksperymentalną. Tu też zainteresowała go chemia i mineralogia. W marcu 1837 roku grupa najzdolniejszych studentów, a wśród nich Łomonosow została wysłana na studia do Niemiec. Za granicą Łomonosow przebywał pięć lat, z czego trzy studiował w Marburgu, (il.3) pod kierunkiem znamienitego Chrystiana Wolffa, około roku we Freibergu (il.4) u J.F. Henckela i około roku zajęły mu różnorakie podróże i przenosiny. Studiował nauki ścisłe, górnictwo, geologię mineralogię jak również filozofię, nauki filologiczne (w szczególności językoznawstwo i teorię literatury), język niemiecki, francuski i włoski.
Ponieważ miał naturalne zdolności do nauki w krótkim czasie opanował całokształt ówczesnej wiedzy. Dzięki temu, jako pierwszy z rosyjskich intelektualistów zrównał się z uczonymi i pisarzami europejskimi. (il.5) W Marburgu miał okazję zapoznać się z najnowszą literaturą niemiecką. Poznawał ją nie tylko teoretycznie, ale również dokonywał przekładów wierszy na rosyjski.
 |
 |
 |
 |
Tu też 26 maja 1740 roku ożenił się z 19 letnią Elżbietą Cylch, córką wdowy u której mieszkał. Ich pierwsza córka Jekatierina urodziła się jeszcze przed ślubem i została zapisana jako dziecko z nieprawego łoża. Zostawiając w Marburgu żonę, 8 lipca 1741 roku wrócił do Rosji. Przez dwa lata o niej nie wspominał dopóki przez rosyjskie poselstwo sama go nie znalazła. Wtedy Łomonosow zdecydował się ściągnąć ją do Rosji, co stało się faktem w roku 1743, gdy dołączyła do męża w Petersburgu. Łomonosow w Rosji kontynuował działalność naukową w Akademii Nauk, (il.6) w której 25 lipca 1745 na mocy specjalnego ukazu, został profesorem chemii. Stworzył tam pierwsze nowoczesne laboratorium chemiczne, w którym prowadził swoje eksperymenty. (il.7) Zgodnie ze hierarchią urzędniczą istniejącą w Imperium Rosyjskim, profesura dawała mu status szlachecki. Zaangażował się w tym okresie w zmianę polityki narodowej Akademii Nauk, czyli zmniejszeniu roli naukowców-wykładowców zagranicznych a podniesieniu roli Rosjan. (il.8) W roku 1748 prowadził m.in. spory z G.F. Millerem o niedyskryminowanie przez uczelnię rosyjskiej młodzieży. W 1749 napisał Odę pochwalną na cześć carycy Elżbiety Pietrownej Romanowej i od tego czasu zaczął się cieszyć względami dworu. W latach 1752-1753 w swoim laboratorium prowadził pierwsze w historii kursy chemii fizycznej dla studentów uniwersytetu.
W 1755 pod jego znacznym wpływem został otwarty Uniwersytet Moskiewski, nazwany później jego imieniem. (il.9) W końcu życia w 1760 roku Łomonosow został członkiem Szwedzkiej Akademii nauk, a w 1764 Bolońskiej Akademii Nauk. Umarł w wieku 54 lat na zapalenie płuc. Po jego śmierci na rozkaz carycy Katarzyny II jego prace i biblioteka zostały opieczętowane a następnie ukryte i ślad po nich zaginął na zawsze. Podobno było to związane ze strachem, aby papiery Łomonosowa nie dostały się w niepowołane ręce. (il.10)
 |
 |
W historii nauki Łomonosow jest nam znany głównie z tego, że jako pierwszy, niezależnie od francuskiego chemika Lavoiser’a, (il.11) sformułował prawo zachowania masy w reakcjach chemicznych. Jego pierwotna treść, którą zaprezentował w „Rozważaniach o stałości i płynności ciał” brzmiała: "Wszystkie przemiany zachodzące w przyrodzie polegają na tym, że ile się odejmie od jednego ciała, tyle się dodaje do drugiego. W ten sposób, jeżeli gdzieś ubędzie nieco materii, to przybędzie w innym miejscu". Coś, co dzisiaj jest dla nas pewnikiem, w XVIII wieku musiało zostać odkryte i udowodnione w oparciu o eksperyment, przeprowadzoną reakcję chemiczną w zamkniętej przestrzeni. Łomonosow ogłosił nowatorskie prace dotyczące ciepła, gazów, cieczy i roztworów. Prowadził zakrojone na szeroką skalę, badania nad technologią szkieł, ich kolorowania oraz wyodrębnił wiele czystych barwników. (il.12) Wyjaśnił i opisał powstawanie wielu kopalin użytecznych, m.in. węgla kamiennego. Skonstruował refraktometr i fotometr, zbudował także działający model helikoptera, aparatu pionowego wzlotu z zamiarem umieszczania na nim przyrządów do badań atmosfery. Próbował wyjaśnić istotę wyładowań elektrycznych w atmosferze oraz zjawisko zorzy polarnej. Jedną z czołowych zasług Łomonosowa jest to, że 26 maja 1761 r. podczas obserwacji przejścia Wenus przed tarczą Słońca, odkrył, że planeta ta posiada grubą i gęstą atmosferę. (il.13) Jego związek z Astronomią utrwalony został przez to, że m.in. jeden z kraterów na Księżycu został nazwany jego imieniem. (il.14) W pracy „List o zasadach wierszowania rosyjskiego” wyłożył teorię sylabotoniki. Napisał ponadto podręcznik retoryki oraz gramatyki języka rosyjskiego.
Łomonosow był niezwykle rzadkim przykładem połączenia cech poety o niecodziennym talencie i wielkiego uczonego o encyklopedycznym zasięgu wiedzy i wielostronności zainteresowań. (il.15) Jego niepospolity umysł obejmował w równym stopniu fizykę, chemię, matematykę, filologię, historię. Niewątpliwie był tytanem nauki swoich czasów, którego prace do dziś stanowią podwaliny niejednej dziedziny. (il.16)
 |
 |
(*) data podana wg kalendarza juliańskiego i gregoriańskiego.
Tekst ten ukazał się wcześniej w kwietniowym numerze Filatelisty.
