Polska służba pocztowo-telegraficzna po I wojnie światowej została utworzona w Gdańsku na podstawie traktatu wersalskiego z 1919 roku oraz konwencji polsko-gdańskiej z 1920 roku. W 1921 roku utworzono Dyrekcję Poczt i Telegrafów RP w Gdańsku. Podlegały jej trzy urzędy pocztowe, w tym otwarty 5 stycznia 1925 r. przy pl. Heweliusza (dziś Obrońców Poczty Polskiej) [1].
1 września 1939 r. ok. godziny 4:45, prawie równocześnie z atakiem na Westerplatte, jednostki Landespolizei i Danziger SS-Heimwehr zaatakowały budynek Poczty Polskiej przy pl. Heweliusza. Do obrony stanęło ok. 50 pocztowców uzbrojonych w lekką broń maszynową, karabiny, pistolety i granaty ręczne. Po odparciu pierwszych ataków, Niemcy sprowadzili haubice do ataku artyleryjskiego oraz samochody pancerne do ochrony nacierających żołnierzy. Po uszkodzeniu budynku pocztowcy kontynuowali obronę z piwnic. Dopiero po wpompowaniu benzyny i podpaleniu miotaczami ognia, ok. godz. 19 obrona została zakończona.
W walce zginęło ośmiu pocztowców, dwie osoby zostały zabite po wyjściu z budynku z białą flagą. Do niewoli trafiły 44 osoby, w tym 28 umieszczono w budynku Prezydium Policji, a 16 rannych w szpitalu, gdzie zmarło 6 osób Wśród zmarłych, głównie z powodu rozległych oparzeń, była dziesięcioletnia Erwina Barzychowska, wychowanica pocztowego dozorcy Jana Pipki. Sześciu obrońcom udało się uciec, dwóch z nich złapano 2 września.
38 osób biorących udział w obronie Poczty Polskiej zostało skazanych na karę śmierci w dwóch procesach. Wyrok wykonano 5 października 1939 r. przy lotnisku na starej strzelnicy we Wrzeszczu. Szczątki rozstrzelanych zostały odnalezione dopiero w 1991 roku. Sąd Krajowy w Lubece w 1998 r. zrehabilitował pocztowców jako ofiary mordu sądowego [2].
Już bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej stosowane były datowniki okolicznościowe upamiętniające to wydarzenie i emitowane znaczki pocztowe [3].
Pierwszy datownik okolicznościowy upamiętniający poległych w Gdańsku pocztowców był stosowany przez Urząd Pocztowy Gdańsk 1 już 1 września 1945 roku (rys. 1). W centrum datownika umieszczono dwie daty: 1.9.1939 r. / 1.9.1945 r. Dookoła napis: DZIEŃ BOHATERSKICH OBROŃCÓW POLSKIEJ POCZTY * W GDAŃSKU * [4].
Rys. 1. Datownik z 1945 r. upamiętniający obronę Poczty Polskiej w Gdańsku (zbiory autora)
Pierwszy znaczek pocztowy upamiętniający poległych pocztowców został wyemitowany przez Pocztę Polską 14 września 1946 r., rok po zakończeniu II wojny światowej (rys. 2). Numer katalogowy 411, nominał 3 + 12 zł (dopłata na rzecz Komitetu Opieki nad obrońcami Poczty Polskiej w Gdańsku i członkami ich rodzin). Pole znaczka podzielono na trzy części: w środku listonosz oddający hołd poległemu obrońcy Poczty Polskiej, z lewej dźwigi portowe, z prawej Gdański Żuraw. Poniżej napis: CZEŚĆ POLEGŁYM W GDAŃSKU POCZTOWCOM! W prawym górnym rogu herb Gdańska. Nakład wynosił 216.450 sztuk. Znaczek zaprojektowany został przez Stefana Żechowskiego, wydrukowany w Drukarni Narodowej w Krakowie [5].
Rys. 2. Znaczek upamiętniający poległych pocztowców z 1946 roku (zbiory autora)
Z 1946 roku pochodzi również projekt znaczka, który nie został zrealizowany (rys. 3). Przedstawiono na nim moment ataku niemieckich żołnierzy na budynek Poczty Polskiej. Powyżej napis: OBRONA POCZTY POLSKIEJ / w GDAŃSKU / 1939 I - IX 1946. W prawym górnym rogu herb Gdańska. Przy prawej i lewej krawędzi ornamenty roślinne. Nominał 3 + 12 zł.
Rys. 3. Niezrealizowany projekt znaczka z 1946 roku [6]
We wrześniu 1946 r. Urząd Pocztowy Gdańsk 1 stosował stempel z wymienną datą z okazji 6-tej rocznicy obrony Gdańska (rys. 4). U dołu datownika przedstawiono herb Gdańska i rozchodzące się od niego błyskawice [7].
Rys. 4. Datownik z 1946 r. upamiętniający rocznicę obrony Gdańska [7]
1 września 1958 roku Poczta Polska wydała drugi znaczek upamiętniający obronę Poczty Polskiej w Gdańsku (rys. 5). Znaczek o numerze katalogowym 915 i nominale 60 gr przedstawia umundurowanego pracownika Poczty w postawie wyczekującej, z karabinem w ręku, na tle skrzynki pocztowej. Powyżej napis: Oni byli pierwsi. Przy lewej krawędzi napis: OBRONA POCZTY GDANSKIEJ∙1939r. Autorem projektu jest Czesław Kaczmarczyk, rytownikiem Edward Konecki. Znaczek wyemitowano w nakładzie 10.236.960 sztuk [8].
Rys. 5. Znaczek upamiętniający obronę Poczty Polskiej z 1958 roku (zbiory autora)
Emisji znaczka towarzyszyły dwie koperty pierwszego dnia obiegu: z datownikami z Gdańska (rys. 6) i Warszawy (rys. 7).
Rys. 6. Koperta FDC znaczka z 1958 roku z datownikiem z Gdańska (zbiory autora)
Rys. 7. Koperta FDC znaczka z 1958 roku z datownikiem z Warszawy (zbiory autora)
W artykule Stanisława Fołty na stronie internetowej autorów "Podręcznika polskich znaczków pocztowych 1944-1919" oraz "Taryf i cenników opłat Poczty Polskiej 1941-2010" wskazano na znajdujące się na znaczku błędy merytoryczne [9]:
- błędny napis "Obrona Poczty Gdańskiej 1939 r.", ponieważ obrońcy nie bronili zniemczonej poczty Wolnego Miasta Gdańsk, ale budynku Poczty Polskiej w Gdańsku, utworzonej na mocy traktatu wersalskiego na terenie Wolnego Miasta Gdańska,
- przedstawiony na znaczku mundur nie odpowiada wzorowi, jaki wówczas obowiązywał pracowników Poczty Polskiej,
- pokazana na znaczku skrzynka pocztowa była wykorzystywana na początku działalności Poczty Polskiej w Gdańsku, później zastąpiona innymi rodzajami,
- w ręku żołnierza znajduje się karabin o nieznanej konstrukcji.
Na jednym z bloków gdańskiego osiedla na Przymorzu w 2015 roku z inicjatywy kibiców Lechii Gdańsk umieszczono mural poświęcony obrońcom Poczty Polskiej, którego grafika oparta jest na omawianym znaczku (rys. 8). Autorem jest artysta Marcin Budziński [10]. W stosunku do oryginalnego znaczka zmieniono m.in. błędny napis i detale skrzynki pocztowej.
Rys. 8. Mural ze znaczkiem na gdańskim Przymorzu [10]
W 1964 roku Poczta Polska wyemitowała serię pięciu znaczków z przywieszkami "Walka i Męczeństwo Narodu Polskiego". Wśród nich znaczek o numerze katalogowym 1384 i nominale 40 gr, przedstawiający Order Virtuti Militari, najwyższe polskie odznaczenie wojenne, nadawane za wybitne zasługi bojowe (rys. 9). Przy górnej i prawej krawędzi napis: OBROŃCOM POCZTY POLSKIEJ W GDAŃSKU 1.9.1939. Autorem projektu jest Stefan Małecki, rytownikiem Jerzy Miller. Znaczek wydrukowano w nakładzie 4.004.000 sztuk w arkuszach 10x7 pól, w pierwszej i ostatniej kolumnie przywieszki [11].
Za bohaterską obronę Poczty Polskiej w Gdańsku Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 31 października 1946 r. odznaczono Orderem Krzyża Virtuti Militari V kl. Związek Zawodowy Pracowników Poczt i Telekomunikacji, Koło Gdańsk 1 [12].
Rys. 9. Znaczek z serii Walka i Męczeństwo Narodu Polskiego z przywieszką z 1964 roku (zbiory autora)
Emisji znaczków z serii Walka i Męczeństwo Narodu Polskiego z 1964 roku towarzyszyły dwie koperty FDC, każda w dwóch wersjach: bez przywieszek (rys. 10) i z przywieszkami (rys. 11).
Rys. 10. Koperta FDC ze znaczkiem Obrońcom Poczty Polskiej w Gdańsku z 1964 roku bez przywieszki (zbiory autora)
Rys. 11. Koperta FDC ze znaczkiem Obrońcom Poczty Polskiej w Gdańsku z 1964 roku z przywieszką (zbiory autora)
Rysunek znaczka nr kat. 1384 został zamieszczony na karcie wydanej przez Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu, Oddział Muzeum Poczty w Gdańsku (rys. 12). Oprawa plastyczna karty K. Pilicka, fotografie S. Arczyński i R. Sołdek.
Rys. 12. Karta Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu, Oddział Muzeum Poczty w Gdańsku z wydrukowanym rysunkiem znaczka z 1964 r., ze znaczkiem z 1979 r. i stosowanym od 1981 r. datownikiem z 1983 r. (zbiory autora)
Od 5 sierpnia 1967 roku Urząd Pocztowy Gdańsk 31 stosował datownik okolicznościowy z wymienną datą (rys. 13). Na rysunku z lewej strony trąbka pocztowa z wpisanym herbem Gdańska, karabin i gałązka laurowa. U dołu napis: CHWAŁA OBROŃCOM POCZTY POLSKIEJ [13].
Rys. 13. Datownik z 1967 r. upamiętniający obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku (zbiory autora)
Imię Obrońców Poczty Polskiej nosi jedno z nabrzeży portu w Gdańsku. Realizowane są tam przeładunki towarów masowych suchych i płynnych: siarki granulowanej, melasy, olejów opałowych i bazowych, kruszyw [14].
16 października 1970 roku Urząd Pocztowy Gdańsk 31 stosował datownik okolicznościowy, przedstawiający statek przy nabrzeżu, w tle kopiec z Pomnikiem Obrońców Wybrzeża na półwyspie Westerplatte oraz Twierdza Wisłoujście (rys. 14). W górnym półotoku napis: NABRZEŻE OBROŃCÓW POCZTY POLSKIEJ [15].
Rys. 14. Datownik z 1970 r. z Nabrzeżem Obrońców Poczty Polskiej (zbiory autora)
9 maja 1971 roku Urząd Pocztowy Rabka 1 stosował datownik okolicznościowy z okazji nadania Szkole Podstawowej nr 1 w Rabce imienia Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku (rys. 15). Na datowniku przedstawiono głowę górala na tle gór [15].
Na uroczystości nadania imienia szkole obecna była m.in. pani Irena Wąsikowa, wdowa po naczelniku poczty Józefie Wąsiku, który został żywcem spalony miotaczem płomieni po wyjściu z budynku w trakcie kapitulacji [16].
Rys. 15. Datownik z 1971 r. Szkoły Podstawowej nr 1 w Rabce [15]
W 1970 roku w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego został zbudowany statek, któremu nadano imię Obrońcy Poczty. Statek pływał we flocie PŻM do 1999 roku [17].
25 maja 1971 roku Urząd Pocztowy Gdańsk 31 stosował datownik okolicznościowy, na którym przedstawiono rysunek statku m.s. "Obrońcy Poczty", nad nim proporzec, z prawej strony Order Virtuti Militari (rys. 16) [15].
Rys. 16. Datownik z 1971 r. m/s Obrońcy Poczty (zbiory autora)
23 kwietnia 1972 r. Urząd Pocztowy Przemyśl 1 stosował datownik okolicznościowy z napisem w otoku: XX LAT TECHNIKUM ŁĄCZNOŚCI IM. OBROŃCÓW POCZTY GDAŃSKIEJ W PRZEMYŚLU (rys. 17). W środku datownika rysunek tarczy szkolnej z napisem 64 T oraz 4 błyskawice [18].
Technikum Pocztowe w Przemyślu zostało utworzone w 1951 r., a w 1953 r. przemianowane na Technikum Łączności. W roku 1967 Technikum Łączności otrzymało imię Obrońców Poczty Gdańskiej (błędna nazwa, powinno być Poczty Polskiej w Gdańsku). W 1986 r. szkoła zmieniła nazwę na Zespół Szkół Elektronicznych i Telekomunikacyjnych, a w 1987 r. patronem został prof. Janusz Groszkowski. Obecnie jest to Zespół Szkół Elektronicznych i Ogólnokształcących im. prof. Janusza Groszkowskiego [19].
Rys. 17. Datownik z 1972 r. 20-lecia Technikum Łączności w Przemyślu [18]
Kolejny datownik związany jest z wprowadzeniem pośrednictwa pocztowego na statku m/s Obrońcy Poczty, w wyniku podpisanej 2 kwietnia 1973 r. umowy między Dyrekcją Obwodowego Urzędu Pocztowo-Telekomunikacyjnego w Szczecinie i Polską Żeglugą Morską (rys. 18) [20].
Pośrednictwo wyposażone zostało w datownik, który w górnej części w czworoboku z zaokrąglonymi kątami zawiera herb Gdańska i trąbkę pocztową, po bokach koperty. Dookoła napis: OBRONA POCZTY POLSKIEJ W GDAŃSKU . PAMIĘCI 1.9.1939. Poniżej kontur statku i napis: m/s OBROŃCY POCZTY.
Rys. 18. Datownik z 1978 r. m/s Obrońcy Poczty, upamiętniający obronę Poczty Polskiej w Gdańsku (zbiory autora)
Na wyposażeniu pośrednictwa znalazły się również stemple: z nazwą statku i armatora (rys. 19) oraz z literą "R" (R-ka) i nazwą statku, do stemplowania przesyłek poleconych (rys. 20) [20].
Rys. 19. Stempel ze statku m/s Obrońcy Poczty (zbiory autora)
Rys. 20. R-ka ze statku m/s Obrońcy Poczty i stempel z adresem Pośrednictwa Pocztowego (zbiory autora)
Od 20 maja 1979 roku Urząd Pocztowy Gdańsk 47 stosował stempel z wymienną datą z napisem: PAŁAC MŁODZIEŻY / im. OBROŃCÓW / POCZTY POLSKIEJ (rys. 21). Na rysunku trójka dzieci z atrybutami czynności wykonywanych w wolnym czasie: książką, piłką oraz pędzlem i farbą [21].
Rys. 21. Datownik Pałacu Młodzieży w Gdańsku
cdn
Literatura
[1] Gedanopedia, Poczta, https://www.gedanopedia.pl/gdansk/?title=POCZTA, data dostępu 28.10.2019
[2] Gedanopedia, Obrona Poczty Polskiej 1 IX 1939, https://www.gedanopedia.pl/gdansk/?title=OBRONA_POCZTY_POLSKIEJ_1_IX_1939, data dostępu 28.10.2019
[3] Sierpiński Z., Kampania jesienna 1939 roku w filatelistyce. Filatelista, nr 16 (571), Warszawa 16-31 sierpnia 1979, s. 423-426.
[4] Bogacki F., Pamięci bohaterów. Filatelista, nr 18 (285), Warszawa 15 września 1967, s. 343-345.
[5] KZP, 1946.09.14. Rocznica obrony Poczty Polskiej w Gdańsku, https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1946-zn0411, data dostępu 28.10.2019
[6] Giera J., Znaczenie walk o Pocztę Polską w Wolnym Mieście Gdańsku 1 września1939 roku w świetle najnowszych badań, Niepodległość i Pamięć 6/2 (15), 45-65, 1999, s. 61.
[7] Myślicki A., Katalog polskich stempli okolicznościowych, zeszyt 2, 1945-1955, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa Książka Ruch", Warszawa 1975.
[8] KZP, 1958.09.01. Obrona poczty w Gdańsku w 1939 r., https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1958-zn0915, data dostępu 29.10.2019
[9] Strona autorów "Podręcznika polskich znaczków pocztowych 1944-1919" oraz "Taryf i cenników opłat Poczty Polskiej 1941-2010", Obrońcy czego?, http://www.phila.pl/podstrony/artykuly/a020/a020gdansk.htm, data dostępu 29.10.2019
[10] Kołodziejska K., onet Trójmiasto, Gdańsk: lechiści stworzyli patriotyczny mural, https://trojmiasto.onet.pl/gdansk-lechisci-stworzyli-patriotyczny-mural/h6lz4t, data dostępu 30.10.2019
[11] KZP, 1964.11.16. Walka i Męczeństwo Narodu Polskiego (1), https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1964-zn1384, data dostępu 30.10.2019
[12] Strona Główna Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, ISAP - Internetowy System Aktów Prawnych, M.P. 1947 nr 23 poz. 67, Uchwała Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dnia 31 października 1946 r. o odznaczeniach za bohaterską obronę Poczty Polskiej w Gdańsku w r. 1939, data dostępu 30.10.2019
[13] Myślicki A., Katalog polskich stempli okolicznościowych, zeszyt 7, 1966-1967, Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch", Warszawa 1973.
[14] Port Gdańsk. Nabrzeże Obrońców Poczty Polskiej, https://www.portgdansk.pl/o-porcie/nabrzeze-opp, data dostępu 31.10.2019
[15] Myślicki A., Katalog polskich stempli okolicznościowych, zeszyt 9, 1970-1971, "Prasa Książka Ruch" Agencja Wydawnicza, Warszawa 1973.
[16] Szkoła Podstawowa Nr 1 Rabka-Zdrój. Historia, http://www.gimnazjum.rabka.pl/dok_szk/historia_gim1/historia.htm, data dostępu 31.10.2019
[17] Polska Żegluga Morska, Obrońcy Poczty, https://www.polsteam.com/ship/645, data dostępu 30.10.2019
[18] Myślicki A., Katalog polskich stempli okolicznościowych, zeszyt 10, 1972-1973, Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch", Warszawa 1974.
[19] Zespół Szkół Elektronicznych i Ogólnokształcących w Przemyślu. Historia szkoły, https://www.zseio.net.pl/o-nas/historia-szkoly/, data dostępu 31.10.2019
[20] Ratajczak A., Pośrednictwo pocztowe na statku handlowym m/s "Obrońcy Poczty". Filatelista, nr 12 (423), Warszawa 16-30 czerwca 1973, s. 274-275.
[21] Myślicki A., Katalog polskich stempli okolicznościowych, zeszyt 14, 1979-1981, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch", Warszawa 1983.
Powyższy tekst ukazał się we wrześniowym zeszycie Filatelisty.
