Ten artykuł w pierwotnej wersji był opublikowany w Filateliście 10.2019. W wersji internetowej dodałem mu dwukrotne postscriptum w oparciu o materiały p. Adama Głowacza. Pierwsze związane z organizacją poczty balonowej i drugie z samymi zawodami. Dorzuciłem też w tekście podstawowym kilka dodatkowych skanów.
I Lwowskie Zawody Balonowe przeprowadzone zostały w ramach Krajowej Wystawy Lotniczej zorganizowanej we Lwowie w dniach 29.05-29.06.1938 roku. Na wystawie pokazano przegląd ówczesnego dorobku lotniczego Polski u zbiegu trzech rocznic, 20-lecia polskiego lotnictwa, 15-lecia Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz 10-lecia sportu lotniczego. Wystawa odbyła się „Pod wysokim Protektoratem Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Profesora D-ra Ignacego Mościckiego i Pana Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza”[1]. Częścią ekspozycji, co naturalne, był dział sportowy. Tzw. Dział VI wystawy to, Sport i turystyka lotnicza, w ramach którego pokazano: sport lotniczy motorowy, sport szybowcowy, sport balonowy, sport spadochronowy, sport modelarski. Zaprezentował się Aeroklub Rzeczypospolitej Polskiej oraz Aerokluby prowincjonalne w Warszawie, Lwowie, Krakowie, Katowicach (Śląski), Poznaniu, Inowrocławiu, Toruniu (Pomorski), Gdańsku, Wilnie, Białej Podlaskiej, Lublinie.
Zawody balonowe, bardzo popularne w okresie międzywojennym, były naturalnym uzupełnieniem ekspozycji. Przy tej okazji tradycyjnie, zorganizowano przewóz poczty. Do przewozu pocztą balonową przyjmowano przesyłki opłacone wg. taryfy zwykłej expressowej, czyli 75 gr. w praktyce także inne. Po wylądowaniu każda załoga była zobowiązana wysłać przesyłki do adresatów w najbliższym urzędzie pocztowym. Filateliści mieli okazję przygotować materiały pamiątkowe, gdyż ówczesna prasa informowała o tym fakcie zawczasu. Przesyłki zabrały wszystkie sześć startujących balonów, łącznie przewieziono 1750 sztuk. Znaczki opłaty kasowane były stemplem okolicznościowym z datą 16.06.1938 roku, „I Lwowskie Zawody Balonowe” (38 020)*. Katalog Fischera Tom 2 podaje, że odbijano go w kolorze zielonym i niebieskim. Tak samo użycie kolorów określa katalog Myślickiego w Zeszycie 1. Na wszystkich przesyłkach dodatkowo odbijano pieczątki z nazwą balonu, umieszczoną pod stylizowaną miniaturką balonu, zasadniczo w kolorze zielonym. Na niektórych przesyłkach występują też stemple reklamujące wystawę w kolorach czarnym lub zielonym.
Teraz kilka słów o kolorystyce głównego stempla okolicznościowego zawodów: I Lwowskie Zawody Balonowe. Jak wyżej wspomniałem, katalogi notują go w kolorze zielonym i niebieskim. Ten pierwszy jest zdecydowanie częściej spotykany choć w lekkim niebieskawym odcieniu. Prawdopodobnie kolor niebieski był pierwszy, a następnie poduszka została uzupełniona tuszem zielonym co dało efekt zielono-niebieski. Niniejszym materiałem chciałbym potwierdzić istnienie przesyłek ze stemplem okolicznościowym w kolorze czerwonym, co najmniej dla balonów Katowice, Sanok i Mościce, posiadam takowe w swoim zbiorze. Ciekawostką jest fakt, że wszystkie adresowane są do kontrolera pocztowego Daniela Szulmana Lwów 1. Możliwe więc, że szanowny kontroler pocztowy miał dostęp do omawianego stempla i wcześniej przygotował dla siebie kilka sztuk przesyłek w kolorze odmiennym od później stosowanego (notabene posiadam również przesyłki do p. Szulmana ze stemplem zielonym). Wszystkie następnie zostały puszczone w obieg poczty balonowej, otrzymując pozostałe stemple spotykane w jej użyciu, jak również datowniki lądowania i odbiorcze doręczeniowe Lwowa, gdy wracały już do adresata. To by oznaczało wyjątkową rzadkość tych przesyłek i zapewne dlatego ten kolor nie był dotychczas notowany w katalogach Myślickiego i Fischera. Zawody przewidywały przelot w granicach Rzeczpospolitej. Przy dobrej pogodzie balony poleciały w kierunku południowo-wschodnim, lądując na Podolu blisko ówczesnej granicy z Rosją i Rumunią
-------------------------
Pierwsze miejsce zajął balon Sanok.
Załoga: kpt Bolesław W. Kobylański, Władysław Kubice
Miejsce lądowania: okolice Wołkowca i Dźwinogrodu odległość 216 km
Datownik miejsca lądowania: Mielnica Podolska 17 VI 38 znane różne godziny kasowania i wyróżniki: 18(c) 13,18,19(*d*)
Przesyłka przewieziona balonem Sanok ofrankowana 5 gr jak dla druków. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze zielonym, stempelek z oznaczeniem balonu SANOK (38 226), datownik okolicznościowy Krajowa Wystawa Lotnicza LOPP z samolotem (38 014) oraz okrągły (38 011) z wyróżnikiem a, wszystkie w kolorze zielonym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Mielnica Podolska 17 VI 38 13 wyróżnik *d*.
Przesyłka przewieziona balonem Sanok ze stemplami okolicznościowymi w kolorze czerwonym.
-------------------------
Drugie miejsce zajął balon Mościce.
Załoga: inż. M.Łańcucki, J.Zygadło
Miejsce lądowania: Uście Biskupie odległość 201 km
Datownik miejsca lądowania: Ujście Biskupie 17 VI 38 wyróżnik *a*
Przesyłka przewieziona balonem Mościce ofrankowana 75 gr jak dla listów ekspresowych. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze czerwonym, zielony stempelek z oznaczeniem balonu MOŚCICE (38 225) na rewersie, datownik okolicznościowy Krajowa Wystawa Lotnicza LOPP z samolotem (38 014) oraz okrągły (38 011) z wyróżnikiem a, w kolorze czarnym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Uście Biskupie 17 VI 38 wyróżnik *a*.
Przesyłka przewieziona balonem Mościce ze stemplem okolicznościowym w kolorze zielonym.
-------------------------
Trzecie miejsce zajął balon Legionowo.
Załoga: Zygmunt Paciorkowski, Franciszek Wilkoszewski
Miejsce lądowania: Harkówka k.Borszczowa odległość 191 km
Datownik miejsca lądowania: Borszczów 17 VI 38 i 18 VI 38 wyróżnik *b* i *d*
Przesyłka przewieziona balonem Legionowo ofrankowana 10 gr niedopłacona jako ekspres. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze zielonym, stempelek z oznaczeniem balonu LEGIONOWO (38 224) w kolorze zielonym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Borszczów 17 VI 38-0 wyróżnik *d*. Ta przesyłka posiada na rewersie kolejny datownik Borszczów 17 VI 38 wyróżnik *C*.
-------------------------
Czwarte miejsce zajął balon Syrena.
Załoga: Stefania Wojtulanis, Zofia Szczecińska
Miejsce lądowania: Wygoda k.Zaleszczyk odległość 189 km
Datownik miejsca lądowania: Kasperowice 17 VI 38 wyróżnik rozetka
Przesyłka przewieziona balonem Syrena ofrankowana 75 gr jak dla listów ekspresowych. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze zielonym, stempelek z oznaczeniem balonu SYRENA (38 227) w kolorze zielonym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Kasperowice 17 VI 38-1.
Przesyłka przewieziona balonem Syrena ze stemplami okolicznościowymi w kolorze niebieskim.
-------------------------
Piąte miejsce zajął balon Gryf.
Załoga: kpt. Edward Wirszyłło, por. Zbigniew Hampel
Miejsce lądowania: Borszczów odległość 183 km
Datownik miejsca lądowania: Borszczów 17 VI 38 wyróżniki *a*, *b*, *c*, *C*, *d* oraz bez wyróżnika
Przesyłka przewieziona balonem Gryf ofrankowana 10 gr niedopłacona jako ekspres. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze zielonym, stempelek z oznaczeniem balonu GRYF (38 222) w kolorze zielonym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Borszczów 17 VI 38 wyróżnik *C*.
-------------------------
Szóste miejsce zajął balon Katowice.
Załoga: kpt. Franciszek Hynek, Adam Bieniasz
Miejsce lądowania: Dobrowlany k.Zaleszczyk odległość 180 km
Datownik miejsca lądowania: Zaleszczyki 17 VI 38 wyróżniki *a* i *C*
Przesyłka przewieziona balonem Katowice ofrankowana 75 gr jak dla listów ekspresowych. Użyty stempel okolicznościowy: I Lwowskie Zawody Balonowe 16 VI 1938 (38 020) w kolorze czerwonym, zielony stempelek z oznaczeniem balonu KATOWICE (38 223), datownik okolicznościowy Krajowa Wystawa Lotnicza LOPP z samolotem (38 014) oraz okrągły (38 011) z wyróżnikiem a, w kolorze czarnym. Datownik miejsca nadania po wylądowaniu: Zaleszczyki 17 VI 938 wyróżnik *C*.
Przesyłka przewieziona balonem Katowice ze stemplem okolicznościowym w kolorze zielonym.
Rewers przesyłki która jest kartką propagandową Krajowej Wystawy Lotniczej we Lwowie przy okazji której startowały balony.
Składy załóg balonowych różnią się mniej lub więcej w zależności od źródła z którego się korzysta, powyższe oparłem na stronie www.epopejabalonowa.pl wejście czerwiec 2019. Myślę, że czytelnicy zgodzą się ze mną, że poczta balonowa zorganizowana w trakcie I Lwowskich Zawodów Balonowych, z racji swojej różnorodności, nadaje się do specjalizacji. Pocztę przewiozło 6 balonów, stempel okolicznościowy stosowano w 3 kolorach, spotyka się różne datowniki miejsca lądowania, aż do 5-ciu różnych dla balonu Gryf. Być może materiału nazbiera się do pokazania w formie eksponatu jednoekranowego w klasie aerofilatelistyki (JE-AE). Póki co, wybrane przesyłki z mojego zbioru ilustrujące zaprezentowany materiał opisowy. Na uwagi do tekstu czekam pod adresem mailowym: ksiark@poczta.onet.pl
* oznaczenia numerów stempli wg Katalogu Myślickiego
Korzystałem z informacji zawartych w następujących publikacjach:
[1] Krajowa Wystawa Lotnicza Lwów 1938 – wydawnictwo Komitetu Organizacyjnego Wystawy
[2] Strona: www.epopejabalonowa.pl – Witold Janiuk
[3] Katalog Fischer Tom 2 wydanie 2016 roku – praca zbiorowa
[4] Katalog Polskich Stempli Okolicznościowych Zeszyt 1 – Andrzej Myślicki
PS 1: Organizacja poczty balonowej.
Jeśli ktoś nie zdążył dosłać przesyłek na przygotowywany lot balonowy mógł to zrobić bezpośrednio na wystawie. Poczta przyjmowała listy i kartki na polu wzlotów do godz. 15:00 w samochodzie pocztowym pełniącym funkcję poczty ruchomej. Nadane tu przesyłki otrzymywały specjalny stempel dodatkowy, nie odnotowany w katalogach.
Na temat organizacji poczty balonowej informacyjna notka pojawiła się już po zawodach, w periodyku filatelistycznym Ikaros Nr 80/81. Znalazł się w niej także sarkastyczny akapit o rzekomym szwindlu organizatorów: „Organizatorzy lotu sporządzili gumowe stempelki z rysunkiem balonu i nazwą, które odbili na części przesyłek, przeważnie nadanych przez siebie, reszta zaś korespondencji opatrzona stempelkami nie została i rozdział jej na poszczególne balony nie odpowiadał życzeniom nadawców. Stempelki (…) pozostały w dalszym ciągu w rękach prywatnych, które są skłonne „za skromną opłatą” poczynić najdalej idące „grzeczności”. Nie dziwimy się praktykom lwowskich macherów, lecz dziwi nas to, że zezwolił na to kierownik miejscowego urzędu pocztowego…”
Odpowiedział na to p. Wacław Kalinowski w Ilustrowanym Kurierze Filatelistycznym Nr 160/1939, przy okazji potwierdzając, że tylko „na niektórych” przesyłkach można spotkać pieczątkę z nazwą balonu. Dalej już dawał odpór. „Przy tej sposobności należy sprostować wiadomość podaną przez pewne pisma, jakoby powyższe pieczęcie dostały się w niewłaściwe ręce, co rzekomo miało umożliwić dokonanie nadużyć. Tymczasem w rzeczywistości znajdowały się pod stałym nadzorem (…) co wykluczało przeprowadzenie jakichkolwiek machinacji. Po zlikwidowaniu wystawy pieczątki te uległy zniszczeniu”.
Jak z tego widać niesnaski w środowisku filatelistycznym to nic nowego, szczególnie gdy do gry dołączają się też kupcy. Bez wątpienia lwowskie przesyłki są lepiej udekorowane niż obce, bo lokalni filateliści zadbali o przystawianie na nich całej oferty stempli związanych z wystawą. Niewątpliwie jednak coś przy tym locie było mieszane, bo datownik okolicznościowy w kolorze czerwonym musiał być odbity jednak wcześniej (czerwony kolor jest zbyt czysty), a nie jak napisał p. Kalinowski „….dostarczono cały transport przesyłek na teren wystawy gdzie prowizorycznie zainstalowany urząd pocztowy ostemplował je specjalnym kasownikiem pamiątkowym.” Do przewozu poszły też koperty bez adresatów, które posiadają stemple nadawcze i odbiorcze z tego lotu a adresy uzupełniono im później lub wcale co piszący te słowa spotkał już kilkukrotnie. Pewnie puścili je organizatorzy lub jakiś współpracujący z nimi kupiec filatelistyczny. Jak to się mówi biznes to biznes.
PS 2: Zawody balonowe.
Napełnianie balonów gazem oraz start przewidziano z boiska Pogoni Lwów oraz terenów przyległych. Program zawodów przedstawiał się następująco:
Godz. 11 rozłożenie powłok balonów i połączenie rękawów z głównym gazociągiem.
Godz. 12 napełnianie balonów wodorem.
Godz. 13-16 dopełnianie balonów metanem.
Godz. 16 przesunięcie balonów przez obsługę na miejsce startu.
Zaplanowano wypuszczanie balonów w odstępach 5-cio minutowych.
Jako pierwszy wystartował balon „Katowice” z Wojskowego Klubu Sportowego Wzlot z Legionowa z kpt. Hynkiem i pomocnikiem pilotem Bieniaszem na pokładzie. Dwukrotny zwycięzca zawodów Gordonn-Bennetta był jednym z bohaterów licznie zgromadzonej publiczności. Startował jednak niefortunnie i zaczepił powłokę balonu „Legionowo” rozdzierając ją lekko ale szczęśliwie nie eliminując go ze startu. Drugi wystartował balon „Syrena” z Aeroklubu Warszawskiego, którego pełną załogę (po raz pierwszy w Polsce) stanowiły panie: St. Wojtulanisówna i Z.Szczecińska. Panie nie były nowicjuszkami, posiadały dyplomy pilotek balonowych, silnikowych, szybowcowych oraz instruktorek spadochronowych. Przy starcie otrzymały gorące brawa publiczności. Następnie wystartował balon „Legionowo” również z Aeroklubu Warszawskiego. Jako czwarty balon „Gryf”, piaty „Mościce” i szósty „Sanok” z klubu Guma z Aeroklubu Lwowskiego. Zawody były rozegrane w konkurencji lotu na odległość ale w granicach Rzeczypospolitej, więc przy wietrze południowo-wschodnim, piloci musieli uważać aby nie wylecieć za granicę, gdyż warunki były sprzyjające. Wszystkie balony osiągnęły podobne odległości a poniższa mapka pokazuje ich przeloty oraz przymus lądowania z racji bliskości granicy. Zwycięski balon wylądował w odległości 50-ciu metrów od rzeki granicznej.
Dla tych najbardziej zainteresowanych tematem, zamieszczamy w BIBLIOTECE fragment monografii p. Adama Głowacza „Polska Poczta Balonowa 1926-1939” dotyczący tego wydarzenia.
